Μέσα στην πολυτάραχη ιστορία του εθνικού μας βίου, πολλές φορές o εορτασμός της 25ης Μαρτίου, πήρε δραματικό χαρακτήρα διαδήλωσης υπέρ της ελευθερίας. Οι πιο σημαντικές εκδηλώσεις τέτοιας μορφής στα νεώτερα χρόνια, ήταν αναμφισβήτητα, εκείνες του 1942 καί 1943 στην καρδιά της σκλαβωμένης Αθήνας.
Μέσα στην πολυτάραχη ιστορία του εθνικού μας βίου, πολλές φορές o εορτασμός της 25ης Μαρτίου, πήρε δραματικό χαρακτήρα διαδήλωσης υπέρ της ελευθερίας. Οι πιο σημαντικές εκδηλώσεις τέτοιας μορφής στα νεώτερα χρόνια, ήταν αναμφισβήτητα, εκείνες του 1942 καί 1943 στην καρδιά της σκλαβωμένης Αθήνας.Η 25η ΜΑΡΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ
Α.Γ. Λεονταρίτη, Καθημερινή 24/3/1996
Στίς 24 Μαρτίου 1942 το πρωί, μικρές ομάδες φοιτητών μαζεύτηκαν στην πλατεία Εξαρχείων.
Ήταν ειδοποιημένοι από την οργάνωση τους, το σπουδαστικό τμήμα του ΕΑΜ Νέων, που κατηύθυνε τον αγώνα στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Οί περισσότεροι έρχονταν κατευθείαν από το φοιτητικό συσσίτιο, όπου επί ώρες περίμεναν κάθε μέρα με τα κατσαρολάκια τους για να πάρουν μια κουταλιά μπλιγούρι ή νεροζούμι με λιγοστές φακές, για να κρατηθούν στα πόδια τους. Λίγα άτομα ήταν στην πλατεία, όταν ακούστηκαν τα πρώτα χειροκροτήματα. Ήταν κάτι το απροσδόκητο. Κάτω από τη μύτη των Γερμανών καί των Ιταλών, ένας φοιτητής ανέβηκε σε μια καρέκλα, καί με βιαστικά λόγια, μίλησε για τους αγώνες καί τίς θυσίες των προγόνων μας του '21, «πού μας δείχνουν καί σήμερα το δρόμο για να λευτερωθούμε από τους καινούργιους τυράννους...».
Τα βαθουλωμένα από την πείνα μάτια του νέου, πετούσαν φλόγες καθώς υπογράμμισε με έμφαση τίς τελευταίες αυτές φράσεις.
Συγχρόνως εκατοντάδες νεανικές φωνές άρχισαν να τραγουδούν το «Μαύρη είναι ή νύχτα στα βουνά». Τα γύρω παράθυρα άνοιξαν, καί οί σκλάβοι Αθηναίοι δεν πίστευαν στα μάτια τους. Χειροκροτήματα ακούστηκαν από παντού. Κάποιος κρατούσε μπροστά μια ελληνική σημαία, καί ή φάλαγγα των διαδηλωτών, συνεχώς μεγάλωνε. Προχώρησαν όλοι, κι έφτασαν στο Κολωνάκι, στην πλατεία Ξανθού, για να στεφανώσουν το άγαλμα του Φιλικού.
Τα πρώτα σύννεφα φάνηκαν λίγο αργότερα. Στήν οδό Σόλωνος, κοντά στη Νομική Σχολή, δύο ζώνες αστυφυλάκων, προσπαθούσαν να φράξουν το δρόμο. Το κύμα όμως των διαδηλωτών ήταν τόσο ορμητικό, πού έσπασε τον κλοιό. Ένας από τους φοιτητές, πλησίασε τον επικεφαλής αστυνόμο καί του υπενθύμισε ότι κι αυτός ήταν Έλληνας καί δεν θα έπρεπε να εκτελεί τίς εντολές των Ιταλών. Εκεί στο Κολωνάκι, μια φοιτήτρια σκαρφάλωσε καί πέρασε το στεφάνι στην προτομή του Ξανθού.
'Από τίς παρόδους όμως είχαν ήδη κάνει την εμφάνιση τους οί Ιταλοί. Οί καραμπινιέροι όρμησαν στο πλήθος καί χτυπούσαν με τα κοντάκια των όπλων τους, με σπαθιά, κι άρχισε αληθινή μάχη, ενώ ό σημαιοφόρος, ένα παιδί από τα Δωδεκάνησα αμυνόταν ηρωικά για να μην του πάρουν τη σημαία. Οί φοιτητές ξανασυγκεντρώθηκαν στη Δεξαμενή, όπου έγινε νέα εκδήλωση με καινούργιο ομιλητή, μέσα σε πέλαγος πατριωτικού ενθουσιασμού. Ξαφνικά, ακούστηκαν πυροβολισμοί καί όμοβροντίες. Οί φοιτητές σκόρπισαν χωρίς να καταλάβουν από πού τους χτυπούσαν, θα το συνειδητοποιούσαν λίγο αργότερα. Οί Ιταλοί από τον Λυκαβηττό έριχναν επιθετικές χειροβομβίδες καί πυροβολισμούς.
Οί κατακτητές καί ή προσκυνηματική ψευδοκυβέρνηση, είχαν απαγορεύσει αυτές τίς εκδηλώσεις κι ετοιμάζονταν να... «τιμήσουν» οί ίδιοι την επέτειο, με τελετή στη Μητρόπολη καί στον "Αγνωστο στρατιώτη"!
Οί αρχές Κατοχής ένιωθαν την οργή του λαού, καί προσπαθούσαν να τον κατευνάσουν ύποκρινόμενοι ότι σέβονται τίς εθνικές παραδόσεις. Νωρίς λοιπόν, στον Μητροπολιτικό Ναό, εμφανίσθηκε ο «πρωθυπουργός» Τσολάκογλου, με στολή στρατηγού καί εκπρόσωποι των γερμανικών καί ιταλικών άρχων, οπού παρακολούθησαν τη Λειτουργία. Αμέσως κατόπιν, ό Τσολάκογλου κατευθύνθηκε στο Μνημείο του Άγνωστου, κατέθεσε στεφάνι καί ...γονάτισε! Για να συμπληρωθεί ή... «παράσταση», την ίδια ώρα πού ό Τσολάκογλου στεφάνωσε τον "Αγνωστο, ό «αντιπρόεδρος» της «κυβερνήσεως» ό Κ. Λογοθετόπουλος, πήγε στο μνημείο των Γερμανών στρατιωτών καί κατέθεσε δάφνινο στεφάνι πού έφερε ταινίες με τα... ελληνικά χρώματα! Παράλληλα, ό «υπουργός Οικονομικών», ο Γκοτζαμάνης μετέβη στο μνημείο των Ιταλών στρατιωτών για τον ίδιο σκοπό...
Ό «Κουίσλιγκ», ό θλιβερός εκείνος «πρωθυπουργός» Τσολάκογλου, συνεπής προς την παράδοση πού εγκαινίασε έναν χρόνο νωρίτερα στη Μακεδονία, δεν δίστασε να απευθύνει «διάγγελμα» στο λαό καί να εκφωνήσει λόγο από ραδιοφώνου απευθυνόμενος προς την νεολαία, την οποία είχε το θράσος να καλέσει να σταθεί στο πλευρό των... «επαναστάσεων» του φασισμού καί του Έθνικοσοσιαλιομού, διότι «μόνον με τάς νέας ιδέας το έθνος μας δύναται να ευτυχήσει εντός της νέας ευρωπαϊκής καί μεσογειακής τάξεως»!
Καί κατέληξε με την υπόσχεση, ότι «συντόμως θα είμαι είς θέσιν να αναγγείλω την άνάπλασιν των θεσμών μας καί την προσαρμογή των είς το νέον πνεύμα, το όποιον ενσαρκώνει ή Γερμανία του Χίτλερ καί ή Ιταλία του Μουσολίνι. Καί τότε θα καλέσω τους νέους να αναλάβουν είς χείρας των την διεύθυνσιν της Ελλάδος είς όλους τους τομείς...».
Καί κατέληξε με την υπόσχεση, ότι «συντόμως θα είμαι είς θέσιν να αναγγείλω την άνάπλασιν των θεσμών μας καί την προσαρμογή των είς το νέον πνεύμα, το όποιον ενσαρκώνει ή Γερμανία του Χίτλερ καί ή Ιταλία του Μουσολίνι. Καί τότε θα καλέσω τους νέους να αναλάβουν είς χείρας των την διεύθυνσιν της Ελλάδος είς όλους τους τομείς...».
Σ' αυτήν την προκλητική ομιλία, ή νεολαία απάντησε στον Τσολάκογλου με τον εορτασμό στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ό καθηγητής Δημ. Ζακυνθινός εκφώνησε έναν ενθουσιώδη πατριωτικό λόγο, πού τέλειωνε με τα λόγια του Ρήγα: «Ακόμα ταύτη την άνοιξη, ραγιάδες, ραγιάδες...»
Το τι έγινε, είναι δύσκολο να περιγραφεί με τη θύελλα των χειροκροτημάτων και των ζητοκραυγών, ενώ ό χώρος είχε περικυκλωθεί από τους καραμπινιέρους καί τα ελληνόφωνα όργανα τους.
Οι νέοι ξεχύθηκαν στους δρόμους της αδούλωτης Αθήνας, με πρώτους τους ηρωικούς ανάπηρους του πολέμου στην Αλβανία. Λευκοντυμένες νοσοκόμες κυλούσαν τα καροτσάκια τους, ενώ ό κόσμος τους χειροκροτούσε. Φοιτητές, εργάτες, υπάλληλοι καί χιλιάδες λαού ακολούθησαν εκείνη τη μαχητική διαδήλωση.
Οι Ιταλοί πάνω στ' άλογα με γυμνά τα ξίφη, πέσανε πάνω στο πλήθος καί τραυμάτισαν πολλούς, αλλά η διαδήλωση δεν διαλύθηκε. Οι νέοι μας κατέθεσαν στεφάνι στον Αγνωστο, καί μετά στεφάνωσαν τίς προτομές των ηρώων στο Πεδίο του ΄Αρεως, ενώ μια ατέλειωτη ουρά από μαυροντυμένες γυναίκες πού είχαν χάσει τους δικούς τους στο Μέτωπο, κατευθύνθηκαν με λουλούδια στον "Αγνωστο Στρατιώτη".
Οι νέοι ξεχύθηκαν στους δρόμους της αδούλωτης Αθήνας, με πρώτους τους ηρωικούς ανάπηρους του πολέμου στην Αλβανία. Λευκοντυμένες νοσοκόμες κυλούσαν τα καροτσάκια τους, ενώ ό κόσμος τους χειροκροτούσε. Φοιτητές, εργάτες, υπάλληλοι καί χιλιάδες λαού ακολούθησαν εκείνη τη μαχητική διαδήλωση.
Οι Ιταλοί πάνω στ' άλογα με γυμνά τα ξίφη, πέσανε πάνω στο πλήθος καί τραυμάτισαν πολλούς, αλλά η διαδήλωση δεν διαλύθηκε. Οι νέοι μας κατέθεσαν στεφάνι στον Αγνωστο, καί μετά στεφάνωσαν τίς προτομές των ηρώων στο Πεδίο του ΄Αρεως, ενώ μια ατέλειωτη ουρά από μαυροντυμένες γυναίκες πού είχαν χάσει τους δικούς τους στο Μέτωπο, κατευθύνθηκαν με λουλούδια στον "Αγνωστο Στρατιώτη".
Η επιστράτευση
Μεγαλειώδης ήταν καί ό εθνικός εορτασμός την επόμενη χρονιά. Από τον Ιανουάριο του 1943, είχε δημοσιευτεί ή διαταγή της αναγκαστικής επιστράτευσης: «Έκαστος κάτοικος της Ελλάδος ηλικίας από 16 έως 45 ετών, είναι υποχρεωμένος εάν το απαιτήσουν αί περιστάσεις, να αναλάβει υποδείκνυό μένην εις αυτόν έργασίαν δια γερμανικός ή ιταλικάς υπηρεσίας...».
Ό προδότης Λογοθετόπουλος προσπαθούσε να παραπλανήσει τίς λαϊκές μάζες: «Ως υπεύθυνος κυβερνήτης παρέχω σήμερον προς τον έλληνικόν λαόν την διαβεβαίωσιν ότι ή ελληνική πατρίς θα παραμείνει μετά τον πόλεμον ανεξάρτητος καί ελευθέρα»...
Άλλα ό Χίτλερ δεν είχε πια καιρό για υποσχέσεις. Σέ προκήρυξη του πού διαβάστηκε στο Μόναχο στίς 24 Φεβρουαρίου, έγραφε: «Θα θεωρήσουμεν ως εντελώς φυσικόν να μη φεισθώμεν ξένης ζωής εϊς μίαν γραμμήν καθ' ην ζητούνται διό την ιδίαν ημών ύπόστασιν τόσο σκληραί θυσίαι. Θα πραγματοποιήσω μεν την κινητοποίησιν των πνευματικών καί υλικών αξιών της Ευρώπης εις αναλογίας τάς οποίας ή ήπειρος δεν είδε ποτέ...».
Ύστερα από λίγες μέρες, ό λαός της Αθήνας έδινε την απάντηση. Κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ καί της ΕΠΟΝ έδινε καί κέρδιζε την μεγάλη μάχη της 5ης Μαρτίου κατά της έπιστρατεύσεως.
Ό Λογοθετόπουλος αναγκάσθηκε να πεί την επομένη: «Έδήλωσα ήδη επισήμως προς τον ελληνικό λαό, δτι ή έπιστράτευσις αυτή, δεν πρόκειται να γίνει...».
Καταπτοημένοι οι Γερμανόδουλοι κυβερνώντες δεν μπόρεσαν ούτε τον επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου να οργανώσουν, όπως άλλες φορές. Ό λαός όμως πού τον θέρμανε ή παράδοση του '21 καί τον χαλύβδωναν οί πρόσφατοι αγώνες, ετοιμάσθηκε να γιορτάσει με τον δικό του τρόπο. Την παραμονή το μεσημέρι 4.000 Έπονίτες στεφάνωσαν με δάφνες τους ήρωες του '21 στο Πεδίο του Άρεως, ενώ συνθήματα είχαν καλύψει τους τοίχους της πρωτεύουσας.
Ή Αθήνα έπλεε στίς κυανόλευκες σημαίες. Προσυγκεντρώσεις έγιναν στη Δεξαμενή, στο Πανεπιστήμιο, στο Πεδίο του Άρεως, στο Ζάππειο κι αλλού. Ή ανθρωποθάλασσα γονάτισε στό Πεδίο του Άρεως καθώς στεφάνωναν τίς προτομές καί όλοι έψαλλαν τον εθνικό ύμνο. Γερμανοί καί Ιταλοί περικύκλωσαν την περιοχή καί όρμησαν χτυπώντας τη μάζα, ενώ κραυγές ακούγονταν από παντού.
Ύστερα από λίγες μέρες, ό λαός της Αθήνας έδινε την απάντηση. Κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ καί της ΕΠΟΝ έδινε καί κέρδιζε την μεγάλη μάχη της 5ης Μαρτίου κατά της έπιστρατεύσεως.
Ό Λογοθετόπουλος αναγκάσθηκε να πεί την επομένη: «Έδήλωσα ήδη επισήμως προς τον ελληνικό λαό, δτι ή έπιστράτευσις αυτή, δεν πρόκειται να γίνει...».
Καταπτοημένοι οι Γερμανόδουλοι κυβερνώντες δεν μπόρεσαν ούτε τον επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου να οργανώσουν, όπως άλλες φορές. Ό λαός όμως πού τον θέρμανε ή παράδοση του '21 καί τον χαλύβδωναν οί πρόσφατοι αγώνες, ετοιμάσθηκε να γιορτάσει με τον δικό του τρόπο. Την παραμονή το μεσημέρι 4.000 Έπονίτες στεφάνωσαν με δάφνες τους ήρωες του '21 στο Πεδίο του Άρεως, ενώ συνθήματα είχαν καλύψει τους τοίχους της πρωτεύουσας.
Ή Αθήνα έπλεε στίς κυανόλευκες σημαίες. Προσυγκεντρώσεις έγιναν στη Δεξαμενή, στο Πανεπιστήμιο, στο Πεδίο του Άρεως, στο Ζάππειο κι αλλού. Ή ανθρωποθάλασσα γονάτισε στό Πεδίο του Άρεως καθώς στεφάνωναν τίς προτομές καί όλοι έψαλλαν τον εθνικό ύμνο. Γερμανοί καί Ιταλοί περικύκλωσαν την περιοχή καί όρμησαν χτυπώντας τη μάζα, ενώ κραυγές ακούγονταν από παντού.
Οί περαστικοί μάζεψαν βιαστικά τους τραυματίες καί τους μετέφεραν στο γαλλικό νοσοκομείο. Οί Ιταλοί όμως έφθασαν κι εκεί, χτύπησαν τραυματίες καί νοσοκόμες έσχισαν τίς σημαίες καί κακοποίησαν όσους βρήκαν στο χώρο... Ποτάμια όμως είχαν ξεχυθεί από τίς γειτονιές της Αθήνας, προχωρούσαν προς το κέντρο καί ή λέξη «λευτεριά» αντηχούσε σαν βροντή.
Οι σταυραετοί των βουνών
Στίς 25 Μαρτίου 1944 τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Τώρα πλάι στην ψυχή έστεκε καί το τουφέκι. Κάθε σπίτι της Αθήνας ήταν καί κάστρο. Κάθε γειτονιά μετερίζι. Καί ή μεγάλη είδηση σκόρπισε ρίγη ενθουσιασμού. Έγινε ή ΠΕΕΑ. Πανεθνικός συναγερμός... Ή 25η Μαρτίου γιορτάστηκε στην ελεύθερη Ελλάδα, στο βουνό, με τρόπο συγκινητικό, μέσα σε πατριωτική έξαρση.
Στίς 25 Μαρτίου 1944 τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Τώρα πλάι στην ψυχή έστεκε καί το τουφέκι. Κάθε σπίτι της Αθήνας ήταν καί κάστρο. Κάθε γειτονιά μετερίζι. Καί ή μεγάλη είδηση σκόρπισε ρίγη ενθουσιασμού. Έγινε ή ΠΕΕΑ. Πανεθνικός συναγερμός... Ή 25η Μαρτίου γιορτάστηκε στην ελεύθερη Ελλάδα, στο βουνό, με τρόπο συγκινητικό, μέσα σε πατριωτική έξαρση.
Τώρα υπήρχε ή πραγματική κυβέρνηση του λαού πού κατηύθυνε τον αγώνα, οί «αετοί των βουνών». Σβώλος, Μπακιρτζής, Σιάντος, Τσιριμώκος, Μάντακας, Γαβριηλίδης, Γρηγοριάδης, Χατζήμπεης, Κόκκαλης κι όλα τα στελέχη, οί έθνοσύμβουλοι, όλος ό λαϊκός στρατός στο άκουσμα του οποίου έτρεμαν κατακτητές καί δοσίλογοι... Όλοι οι λαϊκοί αγωνιστές πού ανταποκρίθηκαν στο μεγαλόπρεπο ποιητικό σύνθημα του "Αγγέλου Σικελιανοΰ: «Όμπρός να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω άπ' την Ελλάδα...».
Α.Γ.Λεονταρίτη, Καθημερινή 24/3/1996
Από τον Ιό της Ελευθεροτυπίας (24/3/2006)
25 Μαρτίου 1942
Οι εορτασμοί της 25ης Μαρτίου την εποχή της Κατοχής αποτελούν ένα συναρπαστικό κεφάλαιο της αντιστασιακής ιστορίας, όπως προκύπτει και από τις μαρτυρίες που δημοσιεύτηκαν στα αντιστασιακά έντυπα, καθώς και από τις μεταγενέστερες αφηγήσεις όσων συμμετείχαν στις σχετικές κινητοποιήσεις. Στη μνήμη των νέων, κυρίως των σπουδαστών, ιδιαίτερη θέση κατέχει η 25η Μαρτίου 1942, η πρώτη της Κατοχής, και σ' αυτήν επιλέγουμε να σταθούμε σήμερα, ακριβώς γιατί υπήρξε η ημέρα που προανήγγειλε τις μεγάλες αντικατοχικές διαδηλώσεις που σύντομα θα ακολουθούσαν.
Η 25η Μαρτίου 1942 διασώζεται σε πολλές αφηγήσεις-κατά κύριο λόγο ΕΑΜικές, αλλά όχι μόνον. Κι αν η απόσταση του χρόνου ή οι πολιτικές συμπάθειες του/της συγγραφέα οδηγούν σε μια ελαφρά διαφοροποιημένη παρουσίαση των γεγονότων, η ουσία παραμένει η ίδια: η ημέρα αυτή σήμανε πολλά για τις νεανικές αντιστασιακές δυνάμεις που τη διοργάνωσαν και συμμετείχαν στην πραγματοποίησή της. Είναι βέβαιο, εξάλλου, πως η αναταραχή που συνόδευσε την πρώτη εκείνη 25η Μαρτίου της Κατοχής δεν περιορίστηκε στους νέους. Είχε προηγηθεί ο τρομερός χειμώνας της μεγάλης πείνας και η δυσφορία απέναντι στους κατακτητές είχε αρχίσει να εκφράζεται με πολλούς, έστω και υπόγειους, τρόπους και σε ποικίλα περιβάλλοντα. Τις ημέρες εκείνες, για παράδειγμα, όμιλος λογοτεχνών αποτελούμενος από τον Αγγελο Σικελιανό, τον Μάρκο Αυγέρη, τον Κ. Θ. Δημαρά, τον Λουκή Ακρίτα και τον Γιώργο Θεοτοκά κυκλοφόρησε παράνομα το επίγραμμα «25 Μαρτίου 1942» του Σικελιανού (βλ. σχετικά, Λιλή Αλιβιζάτου, «Αναδρομή στα χρόνια 1941-1944», Η Λέξη 24/1983, σ. 514). Το επίγραμμα προανήγγελλε τη γέννηση της Ελλάδας από τον τάφο της και την «ανάστασή της» σε «νέο Εικοσιένα», υποδεικνύοντας ότι οι ίδιοι ακριβώς ιστορικοί συμβολισμοί κινητοποιούσαν την εποχή αυτή αντιστασιακές οργανώσεις, φοιτητές και λογίους.
Οι εκδηλώσεις που συνόδευσαν την πρώτη 25η Μαρτίου της κατάκτησης δεν υπήρξαν, απ' ό,τι φαίνεται, απλώς ένα αυθόρμητο ξέσπασμα: μέρες πριν, τόσο η ΟΚΝΕ όσο και το ΕΑΜ Νέων (δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί η ΕΠΟΝ) είχαν συγκροτήσει οργανωτικές επιτροπές επιφορτισμένες με την προετοιμασία της «γιορτής». Συνθήματα γράφτηκαν στους τοίχους της Αθήνας, μοιράστηκαν προκηρύξεις και κυκλοφόρησαν ειδικές εκδόσεις των αντιστασιακών εντύπων που καλούσαν τη νεολαία να κατέβει στους δρόμους. «Στη φετινή επέτειο», αναφέρει σχετική προκήρυξη της ΟΚΝΕ, «όλοι εμείς οι νέοι και οι νέες, αδελφωμένοι στο ΕΑΜ Νέων, [...] ας ξεχυθούμε σε διαδηλώσεις προς τους ανδριάντες των ηρώων του 1821. Να στεφανώσουμε το μέτωπό τους και να τους διαβεβαιώσουμε ότι βρισκόμαστε όλοι στις θέσεις μας μαχητές κι εκδικητές!».
Την προπαραμονή, οι προετοιμασίες ολοκληρώνονται: καθορίζονται τα σημεία των προσυγκεντρώσεων και προβλέπονται εναλλακτικά σενάρια για το δρομολόγιο και τον τελικό προορισμό της διαδήλωσης. Την παραμονή, οι εφημερίδες προειδοποιούν ότι επίκεινται εκδηλώσεις «αναρχικών» και απειλούν τους «ταραξίες» με στρατοδικεία και εκτελέσεις.
Ας παρακολουθήσουμε την αφήγηση του Πέτρου Ανταίου:
Η 25η Μαρτίου 1942 διασώζεται σε πολλές αφηγήσεις-κατά κύριο λόγο ΕΑΜικές, αλλά όχι μόνον. Κι αν η απόσταση του χρόνου ή οι πολιτικές συμπάθειες του/της συγγραφέα οδηγούν σε μια ελαφρά διαφοροποιημένη παρουσίαση των γεγονότων, η ουσία παραμένει η ίδια: η ημέρα αυτή σήμανε πολλά για τις νεανικές αντιστασιακές δυνάμεις που τη διοργάνωσαν και συμμετείχαν στην πραγματοποίησή της. Είναι βέβαιο, εξάλλου, πως η αναταραχή που συνόδευσε την πρώτη εκείνη 25η Μαρτίου της Κατοχής δεν περιορίστηκε στους νέους. Είχε προηγηθεί ο τρομερός χειμώνας της μεγάλης πείνας και η δυσφορία απέναντι στους κατακτητές είχε αρχίσει να εκφράζεται με πολλούς, έστω και υπόγειους, τρόπους και σε ποικίλα περιβάλλοντα. Τις ημέρες εκείνες, για παράδειγμα, όμιλος λογοτεχνών αποτελούμενος από τον Αγγελο Σικελιανό, τον Μάρκο Αυγέρη, τον Κ. Θ. Δημαρά, τον Λουκή Ακρίτα και τον Γιώργο Θεοτοκά κυκλοφόρησε παράνομα το επίγραμμα «25 Μαρτίου 1942» του Σικελιανού (βλ. σχετικά, Λιλή Αλιβιζάτου, «Αναδρομή στα χρόνια 1941-1944», Η Λέξη 24/1983, σ. 514). Το επίγραμμα προανήγγελλε τη γέννηση της Ελλάδας από τον τάφο της και την «ανάστασή της» σε «νέο Εικοσιένα», υποδεικνύοντας ότι οι ίδιοι ακριβώς ιστορικοί συμβολισμοί κινητοποιούσαν την εποχή αυτή αντιστασιακές οργανώσεις, φοιτητές και λογίους.
Οι εκδηλώσεις που συνόδευσαν την πρώτη 25η Μαρτίου της κατάκτησης δεν υπήρξαν, απ' ό,τι φαίνεται, απλώς ένα αυθόρμητο ξέσπασμα: μέρες πριν, τόσο η ΟΚΝΕ όσο και το ΕΑΜ Νέων (δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί η ΕΠΟΝ) είχαν συγκροτήσει οργανωτικές επιτροπές επιφορτισμένες με την προετοιμασία της «γιορτής». Συνθήματα γράφτηκαν στους τοίχους της Αθήνας, μοιράστηκαν προκηρύξεις και κυκλοφόρησαν ειδικές εκδόσεις των αντιστασιακών εντύπων που καλούσαν τη νεολαία να κατέβει στους δρόμους. «Στη φετινή επέτειο», αναφέρει σχετική προκήρυξη της ΟΚΝΕ, «όλοι εμείς οι νέοι και οι νέες, αδελφωμένοι στο ΕΑΜ Νέων, [...] ας ξεχυθούμε σε διαδηλώσεις προς τους ανδριάντες των ηρώων του 1821. Να στεφανώσουμε το μέτωπό τους και να τους διαβεβαιώσουμε ότι βρισκόμαστε όλοι στις θέσεις μας μαχητές κι εκδικητές!».
Την προπαραμονή, οι προετοιμασίες ολοκληρώνονται: καθορίζονται τα σημεία των προσυγκεντρώσεων και προβλέπονται εναλλακτικά σενάρια για το δρομολόγιο και τον τελικό προορισμό της διαδήλωσης. Την παραμονή, οι εφημερίδες προειδοποιούν ότι επίκεινται εκδηλώσεις «αναρχικών» και απειλούν τους «ταραξίες» με στρατοδικεία και εκτελέσεις.
Ας παρακολουθήσουμε την αφήγηση του Πέτρου Ανταίου:
"Στις 25 Μαρτίου την προκαθορισμένη ώρα, ομάδες φοιτητών συρρέουν στο Πεδίο του Αρεως. Εκεί, τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής που φθάνουν πρώτα αντιλαμβάνονται ότι μπροστά στο άγαλμα του Κωνσταντίνου έχουν παραταχθεί σειρές αστυφυλάκων, ενώ ένα τεθωρακισμένο εποπτεύει το χώρο. Η επιτροπή ειδοποιεί μέσω των συνδέσμων της ότι το σχέδιο αλλάζει και καλεί τους χίλιους περίπου φοιτητές που βρίσκονταν στους γύρω δρόμους να κατευθυνθούν προς την πλατεία Εξαρχείων. Εκεί, ο Κ. Λιναρδάτος απευθύνεται στους συγκεντρωμένους ανεβασμένος πάνω σ' ένα κασόνι και τους προτρέπει, εκ μέρους του ΕΑΜ Νέων, να ακολουθήσουν το παράδειγμα των αγωνιστών του '21. Σύνδεσμος μοτοσικλετιστής επικοινωνεί με την κεντρική οργανωτική επιτροπή και μεταφέρει το σύνθημα να πορευτεί η διαδήλωση προς την πλατεία Κολωνακίου. Η διαδήλωση ξεκινά τραγουδώντας το «Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά...», αφού τα τραγούδια της Αντίστασης δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί. Στο δρόμο, ο κόσμος υποδέχεται με ενθουσιασμό τους νέους και μια γυναίκα δίνει στον φοιτητή Διονύση Παπαδόπουλο μια σημαία. Καθώς η διαδήλωση ανεβαίνει τη Σόλωνος, οι γραμμές της πυκνώνουν. Σε λίγο, οι διαδηλωτές βρίσκονται αντιμέτωποι με πυκνές σειρές αστυφυλάκων. Ακολουθεί συμπλοκή. Η διαδήλωση, με τη σημαία μπροστά, φτάνει στην πλατεία Κολωνακίου. Στους συγκεντρωμένους απευθύνεται εδώ εκ μέρους του ΕΑΜ Νέων ο φοιτητής της Νομικής Νίκος Καμβύσης. Οι διαδηλωτές ψάλλουν τον Εθνικό Υμνο και μια φοιτήτρια στεφανώνει τον Ξάνθο. Αίφνης, στους φοιτητές επιτίθενται καραμπινιέροι πυροβολώντας και χτυπώντας τους με υποκόπανους και σπαθιά. Εκείνοι αντιστέκονται και καταφέρνουν να σώσουν τη σημαία που περνά από χέρι σε χέρι. Ξανασυγκεντρώνονται στη Δεξαμενή κι εκεί δέχονται ιταλικά πυρά από τον Λυκαβηττό. Οι νέοι κατευθύνονται τώρα προς το Πανεπιστήμιο και στεφανώνουν τον Ρήγα και τον Γρηγόριο Ε'. Εδώ αντιμετωπίζουν Ιταλούς και Γερμανούς
(Π. Ανταίος, «Συμβολή στην Ιστορία της ΕΠΟΝ», τ. Α/1, σ. 189-199).
Στην πρώτη αυτή μαχητική διαδήλωση, που υπήρξε το προανάκρουσμα όσων θα ακολουθούσαν, δεν συμμετείχαν μόνον οι ΕΑΜικές οργανώσεις. Η ανάμνησή της είναι έντονη και στις αφηγήσεις μελών της Πανελλήνιας Ενώσεως Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ), στην οποία εξάλλου ανήκε και ο «σημαιοφόρος» Διονύσης Παπαδόπουλος (εκτελέστηκε το 1943 για το σαμποτάζ στην ΕΣΠΟ). «Στην πρώτη σειρά ήταν οι κοπέλες», αναφέρει στη μαρτυρία του ο Π. Μ. Μιχαηλίδης. Και παρακάτω: «Δεν μου πήγαινε να τρέξω μπροστά στους Ιταλούς. Εκείνη η Αλβανία δεν με άφηνε να το βάλω στα πόδια»
Στην πρώτη αυτή μαχητική διαδήλωση, που υπήρξε το προανάκρουσμα όσων θα ακολουθούσαν, δεν συμμετείχαν μόνον οι ΕΑΜικές οργανώσεις. Η ανάμνησή της είναι έντονη και στις αφηγήσεις μελών της Πανελλήνιας Ενώσεως Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ), στην οποία εξάλλου ανήκε και ο «σημαιοφόρος» Διονύσης Παπαδόπουλος (εκτελέστηκε το 1943 για το σαμποτάζ στην ΕΣΠΟ). «Στην πρώτη σειρά ήταν οι κοπέλες», αναφέρει στη μαρτυρία του ο Π. Μ. Μιχαηλίδης. Και παρακάτω: «Δεν μου πήγαινε να τρέξω μπροστά στους Ιταλούς. Εκείνη η Αλβανία δεν με άφηνε να το βάλω στα πόδια»
(«Αγαθουπόλεως 7», Εστία 1991, σ. 42-43).
ΙΟΣ - Ελευθεροτυπία, 24/3/2006
